(Prethodne delove teksta videti ovde: I, II, III)

Autorski pogled i posmatrački um

Danilo Kiš je u doba svojih pompeznih zgražavanja nad strahotama koje su počinili totalitarni režimi (stendalovski izvučeni u jednu liniju „crveni” i „crni”) – zgražavanja sasvim savremenim tadašnjoj pariskoj modi „novih filozofa” – predložio da, kao kontrapunkt figuri učesnika, novi intelektualac treba da zauzme poziciju posmatrača. Jedna od njegovih „neponovljivih mudrosti” glasi:

„Teško je podići svoju nesreću u visinu.

Biti posmatrač i posmatran istovremeno.

Onaj koji je gore i onaj koji je dole.“

Čini se da Marta Popivoda u dobrom delu svojeg narativnog pledoajea dosledno preuzima kišovsku poziciju tog distanciranog posmatrača. Ne samo da se u filmu njen glas javlja tonom jedne „nesrećne duše”, već se čini da taj glas govori čas ispod, čas iznad toka njenog prikaza istorije. Ona je čas posmatrana, čas posmatrač. Štaviše, kako ona to sama izjavljuje, ona ne posmatra istoriju, već „teatar istorije”: “Surveying the theater of the past”; “I’m just asking questions, staring at the theater.” Na momente ona segmente tog ideološkog teatara nije ni sama u stanju da pojmi i objasni: “I’m overwelmed with these images”.

(more…)

(Prethodne delove teksta videti ovde: I, II)

Levičarski antikomunizam

Ako dokumentarni film Cinema Komunisto predstavlja pokušaj da se celokupna istorija Jugoslavije objasni pomoću figure Jednog Vladara, film Jugoslavija, kako je ideologija pokretala naše kolektivno telo (Marta Popivoda, 2013) namesto toga postavlja Jedno Ideologije. Kao što glasi i naslov filma, ideologija je ta koja pokreće, ona je spiritus movens kolektivnog delovanja. Poput pastiša Mile Turajlić (variranja nespojivih filmskih ostvarenja i pravaca, „crnotalasnih” i „propagandističkih”), Popivoda se odlučuje na prikaz „te” ideologije kroz kolaž dokumentarnog materijala različitih oblika kolektivnih manifestacija unutar, kako kaže, „javne sfere”: od posleratne izgradnje i radničkih akcija, preko prvomajskih parada, Titove štafete i sletova povodom Dana mladosti, studentskih demonstracija 1968. u Beogradu i sahrane Josipa Broza Tita, do postsocijalističkog perioda počev od čuvenog Miloševićevog govora na Gazimestanu (28. juna 1989.), preko opozicionih demonstracija 1991. i 1996/97. do tzv. „Srpske oktobarske revolucije” 2000. godine. Čitav taj preplet heterogenog materijala uvezan je preko pojma ideologije, koji služi kao transistorijska eksplanatorna varijabla delovanja masa. Tako se, uprkos realnoj heterogenosti različitih političkih sekvenci, stvara utisak da istoriju kreira neka homogena ideologija, nekakva spoljašnja sila, koja sama od sebe pokreće i nosi neemancipovane mase.

(more…)

(Prethodni deo teksta videti ovde: I)

„Deziluzionisti” Avala filma

Avala film, kao prva i najproduktivnija jugoslovenska kuća filmske produkcije, zaista zaslužuje ozbiljnu analizu, ozbiljnog filma dokumentarističkog proseda. Cinema Komunisto, međutim, nije taj film.

Teza da je Avala film bio korišćen kao sredstvo državne propagande („rodno mesto jugoslovenske iluzije”), i to još pod direktnom kontrolom Josipa Broza Tita, drastično iskljivljuje istoriju jugoslovenske kinematografije. Jer, istorija razvoja filmske umetnosti u Jugoslaviji nije ništa drugo do istorija njene decentralizacije, koja je ujedno pratila i federalno uređenje zemlje. Tako su filmski studiji i filmska preduzeća nicali u svim republikama i pokrajnama bez privilegovanog centra. Čak i ako bismo prihvatili da je Tito, pored svih svojih političkih i diplomatskih obaveza, imao dovoljno vremena da drži pod kontrolom filmsku produkciju u gradu u kojem je živeo, teško bi bilo poverovati da je tu istu vrstu nadgledanja mogao sprovoditi i nad Triglav filmom, Jadran filmom, Bosna filmom,UFUS-om, Zvezda filmom, Makedonija filmom ili Lovćen filmom– da nabrojimo samo neke od najranije ustanovljenih institucija za filmsku produkciju.

(more…)

Prolog

Krajem 1980-ih godina, u jeku političke krize u Jugoslaviji, Slavoj Žižek iznosi tezu da su tadašnja nacionalistička previranja u stvari samo odraz istine „bratstva i jedinstva”. Jugoslovensko samoupravljanje – koje on alternativno naziva „jugokomunističkom ideologijom” i „jugostaljinizmom” – doživljavalo je svoju neizbežnu i konačnu smrt. Smrt kao zakasnelu potvrdu realnog kraja socijalističke Jugoslavije: smrti Josipa Broza Tita – tog jugokomunističkog Imena-Oca. Takvo proglašenje smrti jugoslovenskog socijalističkog projekta, to ne treba zaboraviti, bilo je izrečeno upravo sa pozicija liberalizma, kroz pozive na uspostavljanje normi civilnog društva i navodno neutralnog (neideološkog) institucionalnog okvira nove pravne (slovenačke) Države.

I danas, nakon jugoslovenske tragedije i svih njenih kataklizmičkih posledica, Žižekova teza se vraća u svoj svojoj farsičnosti unutar vladajuće ideologije. Da bi se opravdali svi negativni efekti restauracije kapitalizma i konstitucije nacionalne Države, uvek se nanovo objavljuju teze o „ideologičnosti” jugoslovenskog socijalizma. Po sredi je očigledan pokušaj klasičnog izvrtanja teze: umesto da se jugoslovenska tragedija sagleda u svetlu nužnih protivrečnosti liberalnog kapitalizma, još uvek se tvrdi, upravo suprotno, da je sve bilo logičan rezultat komunističke ideologije/iluzije.

Sličnu tezu, koju bismo mogli nazvati i „antikomunističkom hipotezom”, pronalazimo u samom srcu dva recentnija dokumentarna filma: Cinema Komunisto (Mila Turajlić, 2010) i Jugoslavija: kako je ideologija pokretala naše kolektivno telo (Marta Popivoda, 2013). Oba filma nude interpretaciju istorije socijalističke Jugoslavije kroz dekonstrukciju njenog „temeljnog mita”, „master narativa” ili „velike iluzije”, s tim da „žižekovsku tezu” modifikuju i upotpunjavaju izvesnim prizvucima nostalgije i romantizma. Prvi film se koncentriše na funkciju kinematografije u Jugoslaviji, dok se drugi bavi „socijalnom koreografijom” različitih masovnih manifestacija u kojima se, prema autorki, reflektuje ideologija socijalističke Jugoslaviji i postsocijalističke Srbije. Naš cilj je da pokažemo kako ti pokušaji, uprkos čitavom nizu idealističkih zamagljivanja i mistifikacija realnog toka istorije – završavaju u kontradikcijama koje, zauzvrat, pobijaju i same početne pretpostavke autorki datih filmova.

(more…)