Dokumenta (documenta) je i dalje jedna od najvećih, najzahtevnijih i najskupljih svetskih izložbi savremene umetnosti. Tome u prilog govori i činjenica da je prethodno izdanje ove izložbe zabeležilo znatno veći broj posetilaca nego bilo koji Venecijanski bijenale. Četrnaesta po redu, Dokumenta je otvorena u dva grada, prvo u Atini, početkom aprila, potom u Kaselu, juna ove godine. U oba navrata, ukazala mi se prilika da prisustvujem pretpremijerama i otvaranjima, da vidim veći deo izloženih radova i pogledam niz performansa koji su premijerno izvedeni.
Foto: DeMaterijalizacija umetnosti, 2017.
Na Dokumenti je uobičajeno da se susrećemo sa umetnošću koja tematizuje društvenu kritiku i tekuće političke aspekte. Ta očekivana crta Dokumente je donekle ukorenjena u samom njenom nastanku, 1955. godine, kada je, u hladnoratovskom kontekstu, izložba doprinela procesu normalizacije postnacističke Nemačke i njenom priključivanju liberalnom konsenzusu modernizma. U Kaselu je, u doba Hitlera, postojala značajna vojna industrija, stoga su saveznici bombardovali i porušili ovaj grad. Proizvodnja se nakon rata obnavlja i danas se u Kaselu sklapa tenk “leopard 2”, jedan od traženijih nemačkih izvoznih artikala. Performans Regine Hoze Galindo (Regina José Galindo) sa ovogodišnje Dokumente, eksplicitno ukazuje na protivrečnost Kasela kao grada vojne industrije i savremene umetnosti. Umetnica izlaže svoje telo nasuprot nišanima četiri ispražnjena “heklera G36”, ispred kojih publika može da zauzme poziciju strelca i posmatra umetnicu kroz cev automatske puške. Galindo je stajala ukopana u sredini bele kocke, kao simbol ubijenih studenata i drugih žrtava iz konfliktnih zona Latinske Amerike, odakle i ona sama dolazi. U njenom drugom video-radu, gledamo snimak iz pozicije tenkiste i umetnicu kako trči ispred tenka “leopard”.
Šljašteća dekorativnost i zaključanost u formalizam glavne su crte umetničkih radova koji se obično spremaju za sajmove umetnosti i za takvu produkciju na ovogodišnjoj Dokumenti nije bilo previše mesta. Različitost ove Dokumente, u odnosu na preovlađujuće tržišno globalno okruženje, ogleda se u antispektakularnosti izloženih radova, opuštenosti pri postavci ili činjenici da su na otvaranjima izostajale čak i legende radova. Upada u oči i to da dobar broj pozvanih umetnika nije do sada izlagao na velikim svetskim manifestacijama. Dosta je novih i do sada slabo afirmisanih izlagača, mada ne izostaju ni poznata imena, kao što su Maria Ajhorn (Maria Eichhorn) ili Hans Hake (Hans Haacke). Srešćemo se sa autodidaktima, ili sa marginalizovanim pozicijama, kao što su one Indijanaca iz Amerike ili Samija iz Skandinavije. S druge strane, izmeštanje izložbe u jedan megalopolis, kao što je Atina, kod lokalnih vlasti u Kaselu je ispočetka bilo viđeno kao skrnavljenje doskora netaknute ušuškanosti kaselske izložbe, dok je u Grčkoj izazvalo podeljena osećanja.
Učiti od Atine
Dokumenta je izložba na kojoj dolazi do promena i etabliranja trendova. Na prvoj koju sam video, Dokumenti 11, 2002, težilo se preobražavanju poimanja savremene umetnosti kao zapadnog koncepta, kroz uvođenje kritičkih glasova iz celog sveta. Za intervenciju u evrocentričnoj sredini, kustosu nigerijskog porekla, Okvui Envezoru (Okwui Enwezor) doista je bila potrebna moćna intelektualna municija. Na sledećoj Dokumenti, 2007, uz naglašenu transistoričnost, promešali su se statusi antikviteta, modernizma i savremene produkcije. Na onoj iz 2012. uvedeni su novi koncepti promišljanja umetnosti, nauke, novog materijalizma, feminizma, i započinje s migracijom manjeg dela programa iz Kasela u Kabul i druge gradove. Koncepcija ovogodišnje Dokumente, intelektualno manje rigorozna, nego, na primer, Dokumenta 11, ali, u određenom smislu, radikalna, zbog jasne kustoske ideje o izmeštanju polovine izložbe u Atinu, zapravo je zbunila publiku i mnoge profesionalce iz sveta umetnosti.
Foto: DeMaterijalizacija umetnosti, 2017.
Adam Šimčik (Adam Szymczyk) je kustos poljskog porekla koji je skoro deceniju vodio Kunsthale u Bazelu, u Švajcarskoj. On je kao umetnički direktor Dokumente 14 odgovoran za naslov Učiti od Atine i njeno situiranje u Grčku. Ideja o Atini se pojavila u uslovima krize, nastale zbog nametnute nejednakosti periferije i centra Evropske unije, u jeku grčkog „NE“ i razmirica s nemačkom vladom, koja je podržala diktat kreditora. Setimo se te goruće teme iz 2013. i 2014. godine: Šimčik upravo tada prihvata direktorski angažman i odlučuje da izložbu smesti u urbano tkivo Atine, upisujući prostor umetnosti u jednu političku dramu, koja će se već krajem 2015. izgubiti sa svetske pozornice, nakon rasplamsavanja rata u Siriji i kasnije pobede Trampa u SAD. U svetlu onoga što vidimo danas, Dokumenta 14 radije poziva na normalizaciju i pomirenje između Nemačke i Grčke, kroz tautološku izložbenu intervenciju, koja samo nominalno stoji u korist podređene Grčke. U tom ključu je i centralna izložba u Atini bila postavljena u Nacionalnom muzeju savremene umetnosti, koji od 2003. godine, kada je izgrađen, stoji uglavnom zatvoren zbog pravnih i drugih komplikacija. Prva izložba koja je iskoristila ceo prostor tog ogromnog višespratnog muzejskog zdanja bila je upravo izložba ovogodišnje Dokumente. S druge strane, za nemačko izdanje Dokumente, usledilo je prebacivanje kolekcije iz grčkog muzeja u centralni kaselski muzej Frederecijanum.
Za postavku i izbor umetnika bili su odgovorni mnogobrojni kustosi savetnici, koji su obrađivali razne sekcije. Po meni, nedovoljno je artikulisana sekcija, koja inače prožima celu izložbu, s radovima na temu konstrukta antike i njegove upotrebe. U arheologiji je konstrukt antike poznat kao rezultat takmičenja između Francuske, Engleske i Nemačke. Dok su prve dve imperijalne sile otkrivale Egipat i Mesopotamiju, Nemačkoj je dobrodošao rad arheologa Šlimana (Heinrich Schliemann), da bi svoju kulturno-intelektualnu nadmoć dokazala otkrivanjem stare Grčke, kao kolevke evropske civilizacije. U tom segmentu Dokumente, posetiocima je od samog početka izložbe skretana pažnja na to da je kroz savremene umetničke intervencije potrebno “dekolonizovati” označeni kolonizatorski obrazac.
U skladu s konceptom dekolonizacije, na Dokumenti smo se susreli s ritualima ili etnografskim predmetima, s tematizovanjem položaja izbeglica i drugih manjinskih grupa. U tom smislu, Dokumenta nudi afirmaciju marginalizovanih i nepoznatih. Maske, s njihovim kompleksnim funkcijama u svim kulturama sveta, predstavljaju jedan od lajtmotiva Dokumente. Velika sala, na ulazu u atinski muzej, posvećena je ceremonijalnim maskama i predmetima od bakra Boua Dika (Beau Dick), umetnika i poglavice naroda Kvakvaka’vakv iz Kanade. Dik je iznenada preminuo, nekoliko dana pred otvaranje izložbe. On je bio vođa pokreta svog naroda, koji se bori protiv kanadskih vlasti koja krši njihova osnovna prava, i u toj borbi koriste tradicionalne ceremonije i rituale. Važan događaj na otvaranju u Atini bila je i ceremonija koju su izveli pripadnici njegovog naroda, posvećena bićima šume i podvodnog sveta. Jedan od umetnika je, na svom putu od Atine do Kasela, na moj, i na poziv Maje Ćirić i Rene Redle, imao prilike da deo svog rada za Dokumentu 14 realizuje u Beogradu. Joar Nango je umetnik i arhitekta iz Norveške, koji pravi instalacije vezane za specifična mesta, nadahnute mobilnom arhitekturom njegovog naroda – goniča velikih krda irvasa iz Laponije, tradicionalne teritorije naroda Sami, koja se prostire na krajnjem severu Evrope. Nango se na putu od Atine ka Kaselu, zadržao 23. maja u Beogradu, gde je na Savskom šetalištu, u blizini tramvajskog mosta, napravio privremenu skulpturu u čast izbeglica koje su se tu okupljale tokom protekle zime, nakon zatvaranja granica EU. Kroz ovu akciju uspostavila se veza Beograda sa Kaselom i Atinom, jer se Beograd nalazi negde na polovini izbegličke rute.
“European Everything” na Dokumenti 14, 2017. Umetnik je deo svog rada za ovogodišnju Dokumentu odlučio da realizuje na putu od Atine do Kasela i to na savskom keju, u blizini mesta na kome je nekad stajala baraka koju su naseljavale izbeglice, a koja je srušena radi izgradnje projekta “Beograd na vodi”. Na ovom mestu umetnik je skupa sa lokalnim umetnicima i aktivistima izgradio privremenu skulpturu-ambijent, kojim je pokušao simulirati baraku, ali ovog puta kao mesto kritičke refleksije zbog nepostojanja mesta susreta lokalnog stanovništva sa izbeglicama. Foto: Vladan Jeremić, 2017.
Presađivanje hrastove grančice
Iako na Dokumenti nema umetnika koji žive u Srbiji, afirmaciju doživljavaju dve konceptualne umetnice koje su se formirale u vreme socijalističke Jugoslavije. Poznato je ime Sanje Iveković, umetnice iz Zagreba, koja već četvrti put izlaže na Dokumenti, što ne treba da čudi, jer je Sanja, na neki način, postala zaštitni znak ove izložbe. Sanja je za Dokumentu 14 odlučila da rekonstruiše porušeni spomenik Rozi Luksemburg (Rosa Luxemburg) i Karlu Libknehtu (Karl Liebknecht), od cigala sa atinskih protestnih trgova, čime rememorijalizuje emancipatorske borbe. Katalin Ladik je poznato ime vojvođanske neoavangarde, čiji zvučni eksperimentalni radovi na Dokumenti 14 dobijaju konačnu afirmaciju. Na drugom spratu muzeja u Atini, izloženo je Čišćenje javnih prostora Toma Gotovca. Đubre na podu i fotografije Gotovčeve akcije stoje izloženi nasuprot albanskim socijalističkim realistima, kao što su Hasan Nalbani (Hasan Nallbani) ili Zef Šoši (Zef Shoshi), čije prisustvo donekle iznenađuje. Izgleda da su njihova ulja na platnu tu da bi poduprla disidentski narativ Edija Hile, koji dobija svoju retrospektivu, s nekim novim, ali uglavnom starijim slikama i crtežima, nastalim u Albaniji za vreme Envera Hodže. Od mlađih umetnica, koje tematizuju socijalističko nasleđe, uočljiva je Irena Haiduk, rođena u Beogradu, koja živi i radi u SAD. Ona predstavlja „Jugoexport“ kao ideju umetničke korporacije kroz koju se brendiraju i prodaju proizvodi iz bivše Jugoslavije. Kao jedan od glavnih artikala posetiteljkama Dokumente nude se cipele „borosane“, nekadašnja standardna obuća jugoslovenskih radnica. Preostala proizvodnja iz socijalističke Jugoslavije kroz ovaj rad tako stiče status nostalgičnog umetničkog proizvoda, na tržištu umetnosti i bijenalske kulture.
Foto: DeMaterijalizacija umetnosti, 2017.
Jedan od značajnijih umetničkih gestova, koji donekle prati Šimčikovu logiku grčko-nemačkog dijaloga, kao i koncepciju prebacivanja dela izložbe u Atinu, jeste onaj Sokola Bećirija (Sokol Beqiri), sa Kosova, koji za 2000 evra kupuje umetničku ideju od svoga kolege umetnika Ljuljzima Zećirija (Lulzim Zeqiri). Bećiri presađuje hrastovu grančicu iz Kasela u dvorište atinske politehnike, koja je sedamdesetih godina prošlog veka bila centar otpora diktaturi u Grčkoj. Rad je predstavljen kroz video dokumentaciju i kupoprodajni ugovor između Bećirija i Zećirija, uz potvrde bankovnih transakcija. Stiče se utisak da je Šimčiku ovaj rad bio važan jer potvrđuje gest prebacivanja Dokumente u Atinu i pored već pomenutog otpora nemačkih konzervativnih političara.
Dokumenta 14 otvara niz pitanja i prozvodi protivrečnosti, a izjednačavanje nejednakih ili idejno suprotstavljenih pozicija u liberalnom ključu, jeste u njenoj suštini. Pošto na ovogodišnjim izložbama preovlađuje ilustracija društveno-političkih tema, možemo reći da se u tom procesu samo delimično ostvarila najavljena „dekolonijalizacija“ i „učenje od Atine“. Još uvek ima vremena da se tokom leta (makar u Kaselu, jer je atinska izložba završena), kroz procesualne radove i akcije, a zatim i u izuzetno bogatim pratećim sadržajima, kao što su sjajan radijski ili filmski program, ti potencijali prepoznaju i osnaže.
Tekst je prvobitno objavljen u Politikinom „Kulturnom dodatku“, 15.07.2017. Fotografije i tekst ispod fotografija je priredila redakcija DeMaterijalizacije umetnosti.
