Muzej savremene umetnosti kao represivni aparat države

* ⁽¹⁾

Umesto frazeološkog podržavanja slobode govora ili ritualne osude hapšenja članova grupe umetnika i kulturnih aktivista Nepotkupljivi zbog izvođenja akcije prilikom svečanog otvaranja Muzeja savremene umetnosti u Beogradu (MSUB) ⁽²⁾, predložio bih tvrdnju da je svaki oblik suprotstavljanja razobručenom državnom nasilju i sve snažnijim strukturama organizovanog kriminala u Srbiji krajnje dobrodošao, imajući u vidu sveopšti strah, apatiju i ogromne razmere sistemske korupcije kojima su ostaci nekadašnjeg jugoslovenskog društva podlegli usled nasilne razgradnje sistema svojinskih odnosa jugoslovenskog samoupravljanja u proteklih četvrt veka.

 

Svakako, institucije kulture nisu izuzetak u ovom pogledu, naprotiv. Premda se umetnički nastup Nepotkupljivih može smatrati pukim simboličkim činom koji ni na koji način direktno ne ugrožava realne ekonomske interese i političke pozicije vladajuće klase u Srbiji – njihov nastup je ipak bio sasvim uspešan utoliko što je otvorio pitanja skrivenih mehanizama privatnog prisvajanja društvenih odnosa proizvodnje u oblasti kulture i umetnosti; jednako uspešan bio je i u razotkrivanju loše prikrivenog saučesništva između institucija kulture i zvaničnih i nezvaničnih struktura državne moći u Srbiji, o čemu relevantne institucije i pojedinci ćute.

Značaj simboličke akcije dvojice pritvorenih umetnika i aktivista, Vladana Jeremića i Uroša Jovanovića, ne sastoji se u pretpostavljenom činu odbrane tobože autonomne sfere kulturnih i umetničkih institucija usred duboko korumpiranog društvenog sistema, odnosno u zahtevu za vraćanjem muzeja društvu, i to iz više razloga. Kao prvo, ove institucije ne bi trebalo braniti u ovom pogledu jer se njihovo neskriveno saučesništvo u reprodukciji sistemske korupcije naprosto ne može abolirati, što u potpunosti povrđuje slučaj nedavnog otvaranja MSUB-a ⁽³⁾. Kao drugo, institucije kulture ne mogu se izuzeti od saučestvovanja u kreiranju i održavanju sveprožimajućeg sistema korupcije, jer kada govorimo o institucionalnoj poziciji MSUB-a u širem sistemu društvenih odnosa danas, onda tu odavno već nema mesta pozivanju na takozvanu „modernu, autonomnu kulturnu sferu“ druge polovine 20. veka koja je uvek bila definisana, premda samo nominalno i formalno, u opoziciji spram ili „izvan“ političkog poretka. Naprotiv, određivanje političke pozicije i društvenih funkcija institucionalne sfere umetnosti i kulture u sistemu reprodukcije društvenih odnosa proizvodnje krajem 20. i početkom 21. veka podrazumeva istorijski govor o višedecenijskom saučesništvu institucija kulture i umetnosti u neoliberalnoj politici kulturalizacije bazičnih društvenih antagonizama i kontrarevolucionarnoj ofanzivi obnavljanja sistema kapitalističkih društvenih odnosa u nekadašnjim socijalističkim zemljama, u čemu su kulturna sfera i umetnost odigrale izuzetno važnu ulogu kao udarna pesnica mistifikacije konkretnih formi ideološke aproprijacije nečega što je istorijski i materijalno stvoreno kao specifičan način proizvodnje društvenih odnosa proizvodnje (konkretno, u slučaju preuzimanja MSUB-a, reč je o istorijskom revidiranju karakterističnog načina proizvodnje društvenih odnosa proizvodnje u sistemu jugoslovenskog samoupravljanja). Osim toga, pretpostavljena pozicija autonomije kulturnih i umetničkih institucija ne može se principijelno braniti u postojećem društveno-ekonomskom sistemu s obzirom da u današnjem kapitalizmu ne postoji mogućnost stvaranja tzv. slobodnih ili trajnih autonomnih zona, ni unutar niti izvan vladajućeg sistema pankapitalističke reprodukcije odnosâ ekonomske eksploatacije i političkog ugnjetavanja, osim kao primitivna i u političkoj realnosti neutemeljena anarho-utopistička fikcija o mogućnosti postojanja alternativnog sistema reprodukcije društvenih odnosa izvan realno postojećih antagonizama između sveta rada i sveta kapitala (aktivistička parola „drugačiji svet je moguć“). Po istoj logici, danas gotovo da ne postoji nijedan oblik društvenih odnosa koji u potpunosti ne podleže komodifikaciji i korupciji, a kamoli aktuelni sistem proizvodnje u oblasti kulture i umetnosti.

 

Štaviše, u proteklih par decenija upravo je sfera kulture i umetnosti predstavljala jedan od najvažnijih instrumenata ideološke mistifikacije i sofisticirane spektakularizacije istorijski nezapamćene sekvence akumuliranja privatnog kapitala u globalnim razmerama, bez presedana u istoriji kapitalizma još od robovlasničkog sistema u periodu klasičnog anglo-evropskog kolonijalizma. Pod oznakom robne marke, odnosno ideologema tzv. savremene umetnosti, institucionalni sistem kulture i umetnosti učestvovao je u procesu kapitalističke akumulacije i reprodukcije privatnog kapitala. Pod okriljem finansijskog kapitala, plasiranog kroz različite aktivnosti filantropskih organizacija, kulturnih i umetničkih fondacija i banaka – armija uposlenika industrije tzv. društvenog, kulturnog ili umetničkog aktivizma i tzv. radnici u kulturi bavili su se isključivo održavanjem vlastite klasno-slojne pozicije i društvenog statusa u okviru postojećeg sistema, blaženo nesvesni sopstvenog saučesništva u održavanju ideoloških mehanizama reprodukcije materijalnih uslova kapitalističkih odnosa proizvodnje.

 

MSUB nipošto nije izuzetak u ovom pogledu; budući sastavnim delom institucionalnog sistema kulture i umetnosti u Srbiji i regionu bivše Jugoslavije, uprkos nominalno naprednoj društvenoj ulozi ove institucije, temeljna društvena funkcija muzeja uopšte, pa tako i MSUB-a, sastoji se u ideološkoj reprodukciji postojećih uslova proizvodnje društvenih odnosa proizvodnje u okviru pluraliteta ideoloških aparata države konkretnog društveno-ekonomskog sistema. Zaista, ništa novo pod suncem. Novina je međutim u tome što po prvi put u istoriji MSUB-a, nakon što su zvanične i nezvanične strukture moći u Srbiji prisvojile ono što je istorijski i materijalno bilo ustanovljeno kao specifičan oblik društvene svojine u sistemu jugoslovenskog samoupravljanja, ova institucija deluje kao represivni aparat države, a ne samo kao jedan od ideoloških aparata. Sa izuzetkom kustosa MSUB-a, gospodina Dejana Sretenovića, koji je izričito osudio pritvaranje umetnikâ, zvanična izjava v.d. direktora MSUB-a gospodina Nakarade u vezi s pritvaranjem dva umetnika nedvosmisleno svedoči u prilog verodostojnosti ove tvrdnje ⁽⁴⁾. Štaviše, saopštenje MSUB-a izuzetno je uspešno razotkrilo na koji način se institucije i činovnici ustanova kulture i umetnosti danas potčinjavaju sistemu korupcije i kako bez ikakvog otpora, naprotiv veoma dobrovoljno, pristaju na preuzimanje institucija od strane zvaničnih i nezvaničnih struktura državnog aparata u Srbiji. Stiče se utisak da su osetili kako im je nedavno dodeljena uloga respresivnog aparata države neočekivano ugrožena, čak iako je to samo bio ishod jednog čisto simboličkog čina umetnika i aktivista pod znakovitim imenom Nepotkupljivi.

Reagovanje službenikâ MSUB-a u maniru represivnog aparata države na simboličku akciju Nepotkupljivih trebalo bi razumeti kao upozorenje i ujedno podsećanje da se vladajuća klasa nikada neće svojevoljno odreći ukradenog društvenog vlasništva ukoliko ne bude primorana da to učini. A to je činjenica koju bi od sada uvek trebalo imati u vidu, naime da je vladajuća klasa u Srbiji definitivno preuzela institucije kulture i umetnosti kao svoje privatno vlasništvo i da će one nadalje, bez ikakve zadrške, po potrebi delovati i kao deo represivnog aparata države. Iako simptomatičan slučaj preuzimanja MSUB-a nedvosmisleno nagoveštava još veću prinudu, pritiske i nasilje državnih i paradržavnih struktura moći u Srbiji, simbolički gest Nepotkupljivih je važan jer predstavlja prvu samostalno organizovanu, politički nezavisnu javnu demonstraciju nepristajanja na saučestvovanje u legalizovanom sistemu organizovanog kriminala pod patronatom države u Srbiji. Jedan od najvažnijih efekata njihove akcije, koji prevazilazi lokalne okvire nacionalne države, sadržan je u univerzalno važećoj poruci da umetnici i društvo uopšte danas ne smeju ustuknuti pred sistemskim nasiljem kada se direktno suočavamo s najrazličitijim oblicima i načinima privatnog prisvajanja kulturne i umetničke proizvodnje kao društvenih odnosa proizvodnje. Otuda nas akcija Nepotkupljivih opominje da ne zaboravimo ono što neizostavno moramo imati u vidu kada u sadašnjem trenutku mislimo, govorimo i praktikujemo budućnost političke artikulacije društvene uloge kulture i umetnosti u sistemu pankapitalističkog robovlasništva 21. veka.

 

Zadatak pred nama dakle nije u tome da povratimo institucije tako što ćemo u iznuđenim situacijama nepovratnog preuzimanja društvene svojine opetovano isticati formalne zahteve na polaganje odavno izgubljenog prava na njihove privatno prisvojene društvene funkcije, već u tome da konceptualno i praktično oblikujemo strategije neprestanog taktičkog repozicioniranja spram nezajažljivih apetita privatnog kapitala i nasilja državnog aparata. Takva strategija i taktika mogu se održati samo kroz uspostavljanje nezavisnih transnacionalnih udruženja proizvođača kulture i umetnosti koja ciljano deluju direktno protiv državnog aparata, to jest izvan sistema korupcije i sa onu stranu globalnog sistema tehničke podele rada i tržišta rada. Imajući u vidu da u kapitalizmu nema tzv. slobodnih autonomnih zona, upravo zato što ne postoji nikakvo mesto spoljašnjosti u odnosu na sveprisutnost sistema reprodukcije odnosâ ekonomskog izrabljivanja i političkog ugnjetavanja, umetnici kao proizvođači moraju delovati mimo transnacionalnih oligopola i protiv globalnog kartela lokalnih klijentelističkih partokratija i međunarodnih finansijskih institucija kako bi politički artikulisali društvenu poziciju umetnosti koja još uvek nije u potpunosti ideološki aproprisana i regulisana pravnim poretkom buržoaske države, kao u slučaju MSUB-a. Drugim rečima, borba za uspostavljanje ideološke prevlasti contra hegemonije vladajuće klase i svojstvene joj korupcije mora se odvijati s punom svešću o tome da je postojanje ove borbe praktično moguće samo ukoliko ideološka prevlast vladajuće klase u prisvajanju sredstava za proizvodnju i društvenih odnosa proizvodnje ne bude dodatno konsolidovana buržoaskim zakonom. U trenutnim uslovima, nastojanja da se politički artikulišu novi oblici i submodaliteti kulturnih i umetničkih praksi proizvodnje u suprotnosti s kapitalističkim načinom proizvodnje podrazumevaju neprekidno strateško i taktičko repozicioniranje spram promenljivih formi i načina kapitalističkog prisvajanja kulturne i umetničke proizvodnje društvenih odnosa proizvodnje, i to bez posredovanja korumpiranih institucija kulture i protiv prinude privatnog prisvajanja i njihovog zaštitnika – države.

Zbog toga umetnici danas ne bi smeli da podležu fantazijama o mogućnosti delovanja ni „izvan“ niti unutar postojećeg institucionalnog okvira kulture i umetnosti, polažući fiktivno pravo na njegovu nepostojeću autonomiju unutar kapitalističkog sistema, već izravno protiv njega kako bi razotkrili realne ekonomske i političke interese vladajuće klase, koji se kriju iza različitih oblika aproprijacije kulturne i umetničke sfere. Konkretno, borbu protiv kulturnih industrija usmerenih na ostvarivanje profita i nelokalizovanih struktura eksploatacije umetničkih i kulturnih praksi kao robe trebalo bi osmišljavati i praktikovati tako da prevazilazi nacionalni nivo globalnog ekonomsko-političkog sistema. Taj sistem na nacionalnom nivou štiti globalni kartel lokalnih klijentelističkih partokratija i interesnih grupa, čiji su konkretni ekonomski i politički interesi strukturno isprepleteni s tokovima spekulativnog kapitala i političkim ciljevima današnjih imperijalističkih blokova. Konkretnija politička analiza koja prevazilazi okvire ovog teksta pokazala bi da je slučaj otvaranja MSUB-a svakako paradigmatičan u ovom pogledu, ali da nikako nije jedini niti poslednji primer uništavanja društvenih institucija ni u današnjoj Srbiji, ni u regionu bivše SFRJ, niti u svetu. Akcija Nepotkupljivih značajna je upravo zato što je nezavisno od korumpiranih struktura lokalnog političkog zamešateljstva samostalno otvorila mikropukotinu u lokalnom zidu ćutanja, straha, cinizma i sistemske korupcije, ispovrnuvši naličje javnog veselja namesničke bande kolonijalnih upravnika s državnim znamenjem na reveru.

 

Zbog toga bi umetnost i umetnici u situaciji privatizacije obrazovnog sistema i uznapredovalog osiromašenja ogromne većine ljudi širom planete trebalo da podstiču sve zamislive i trenutno nezamislive forme politike uništenja svih oblika postojećeg društvenog konsenzusa. Da bi uzdrmali status quo u temelju, umetnici moraju delovati kao katalizatori političkog organizovanja protiv postojećeg sistema ekonomskog izrabljivanja i novih oblika robovlasništva u 21. veku, od kojeg niko neće biti pošteđen, uključujući institucije kulture i umetnosti, o čemu belodano svedoči primer MSUB-a, i korumpirane tzv. free-lance kultur-aktiviste, „radnike u kulturi“ i umetnike iz čudesnog sveta NVO privatluka koji se još uvek bave isključivo očuvanjem vlastitog društveno-ekonomskog položaja u okviru postojećeg sistema. Otud svaki čin simboličkog odbijanja da se učestvuje u ciničnom ideološkom konsenzusu koji podastire aktuelni sistem ekonomskog izrabljivanja i političkog tlačenja može imati potencijalno veliki politički značaj danas kada su ostaci anomičnog društva, ispunjenog strahom, apatijom i cinizmom, izuzetno podložni svim oblicima korupcije i podmićivanja usled sve veće društveno-ekonomske krize. Zato bi trebalo ne samo formalno podržavati, već direktno učestvovati u svakom aktu disenzualnosti, od simboličkih činova nepristajanja i tzv. građanske neposlušnosti do razvijenijih oblika organizovane političke borbe protiv ekonomskih i političkih interesa vladajuće klase širom sveta.

Konkretno, radi nametanja taktičkog pritiska na pluralitet ideoloških aparata države u Srbiji, među kojima je MSUB oduvek imao istaknutu funkciju sve do nedavno kada je inaugurisan u represivni aparat države, dužni smo da ukažemo na njegovu funkcionalnu poziciju u reprodukovanju aktuelnog sistema državnog nasilja, ekonomskog izrabljivanja, političke korupcije i potkupljivanja, što je listom razotkrila umetnička akcija Nepotkupljivih prilikom svečanog otvaranja MSUB-a. Iako akcija Nepotkupljivih možda izgleda kao mali korak za umetnike i aktiviste koji su u nju uključeni, svakako je možemo smatrati važnim korakom napred za sve nas koji pokušavamo da se nosimo s Nedodirljivima širom pankapitalističkog sveta, to jest, globalnim kartelom organizovanog kapitalističkog kriminala sastavljenim od lokalnih klijentelističkih partokratija i globalnih finansijskih institucija koje zastupaju ekonomske i političke interese aktuelnih imperijalističkih blokova.